Hanes Cynnar
Mae Enlli yn nodedig fel cyrchfan pererinion ers dyddiau cynnar Cristnogaeth, ond mae olion aneddiadau ar yr ynys yn dyddio o gyfnod cyn Crist.
Olion Cynharaf
Yr olion cyntaf o bresenoldeb dyn ar Ynys Enlli yw darnau o gallestr wedi’u trin a darganfyddwyd yma ac acw ar yr arfordir gorllewinol ar lethrau gorllewinol y mynydd, yn ôl pob tebyg o’r ail fileniwm (2,000 – 1,000) C.C. Mae hyn felly’n brawf fod yr ynys wedi ei phoblogi am o leiaf bedair mil o flynyddoedd.
Olion yr Oes Haearn
Mae olion aneddau ar y Tir Mawr (gair pobl Enlli am Ben Llŷn) y gellir eu dyddio yn bendant i’r Oes Haearn. Ceir tystiolaeth fod pobl wedi byw ar Ynys Enlli yn ystod yr Oes Haearn (700C.C. 43 O.C) gan fod safleoedd cyffelyb gydag olion adeliadau crynion a phetryal ar ochr y mynydd (uwchben Cristin) i’w gweld ar y Tir Mawr. Ceir nifer o gloddiau a fyddai’n waelodion i waliau’r cytiau a chredir y byddent wedi’u toi’n bigyrnaidd. Dewiswyd mannau cysgodol i godi’r cytiau gyda’u mynedfeydd yn wynebu’r deddwyrain. Gwnaed peth cloddio yn 1982 ar olion adeiladau petryal wedi’u grwpio yng ngogledd yr ynys ond ni chynigiwyd dyddiadau pendant iddynt.
Gall rhain ddyddio’n ôl i gyfnod y dystiolaeth gallestr. Ceir tystiolaeth yn yr un fan fod adeiladau canoloesol a diweddarach yma.
Darllen Pellach – ‘Caernarvonshire Volume III West’ (RCAHM) Tud. 20
‘Enlli’ (R Gerallt Jones a Christopher J Arnold) Tud. 7887
